Μέρος τρίτο - Υποστρώματα
Εισαγωγή
Ξεκινώντας δεν χρειάζεται να αναφέρουμε τις ατελείωτες συζητήσεις και διαφορετικές γνώμες σε αυτό το τεράστιο θέμα, γιατί λίγο πολύ είναι γνωστές σε όλους τους λάτρεις των bonsai.
Να ξεκαθαρίσουμε από την αρχή ότι σκοπός αυτού του άρθρου δεν είναι να προτείνει συγκεκριμένα υλικά και αναλογίες ανάμιξης μειγμάτων. Ο στόχος είναι να γίνει κατανοητό στην πιο απλή και εκλαϊκευμένη μορφή του, το θεωρητικό υπόβαθρο όλων των πτυχών αυτού του ζητήματος.
Κατανοώντας σε σημαντικό βαθμό αυτές τις γνώσεις, κάθε ενδιαφερόμενος θα μπορεί να πάρει στο εξής μόνος του πιο ασφαλείς και σίγουρες αποφάσεις για το είδος των υποστρωμάτων στα bonsai του.
Πριν μπορέσουμε να αποφασίσουμε τι υπόστρωμα θα χρησιμοποιήσουμε για τα δέντρα bonsai είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τι ακριβώς χρειάζεται ένα δέντρο από το υπόστρωμα για να υποστηρίξει τον εαυτό του και να έχει τις καλύτερες δυνατές συνθήκες για την ανάπτυξη του στο άμεσο μέλλον. Αυτά που ακολουθούν είναι κάπως περίπλοκα, αλλά, αν κατανοηθούν σωστά, η επιλογή υποστρώματος θα είναι πολύ απλούστερη.
Οι χημικές αντιδράσεις της ανάπτυξης των δέντρων
Τα φυτά ως ζωντανοί οργανισμοί χρειάζονται ενέργεια για να διατηρηθούν στη ζωή και να αναπτυχθούν. Σε αντίθεση με τους ζωικούς οργανισμούς που βρίσκουν την ενέργεια αυτή καταναλώνοντας και διασπώντας άλλους οργανισμούς φυτικούς ή ζωικούς, τα φυτά και τα δέντρα παράγουν μόνα τους την ενέργεια που χρειάζονται, από απλά ελεύθερα διαθέσιμα στοιχεία.
Η διαδικασία της φωτοσύνθεσης είναι η βάση όλης της ζωής πάνω στη γη. Μεγάλα ζώα τρώνε τα μικρότερα ζώα, που τρώνε τα φυτά, που παράγουν ενέργεια μέσω της φωτοσύνθεσης.
Φωτοσύνθεση είναι η διαδικασία που χρησιμοποιούν τα φυτά για να δημιουργήσουν υδατάνθρακες οι οποίοι τροφοδοτούν την ανάπτυξη τους. Τα συστατικά είναι απλά...
διοξείδιο του άνθρακα + νερό + φώς του ήλιου = υδατάνθρακες + οξυγόνο
Τα φυτά απορροφούν ηλιακό φως κυρίως με τη χρήση της χλωροφύλλης (χρωστική ουσία, το πράσινο στοιχείο των φύλλων) και χρησιμοποιούν αυτή την φωτεινή ενέργεια για να τροφοδοτήσουν την χημική αντίδραση που περιγράφεται παραπάνω.
Ανόργανα στοιχεία χρησιμοποιούνται από τα φυτά για να παράγουν πράσινη χλωροφύλλη που απορροφά την φωτεινή ενέργεια για τη φωτοσύνθεση. Η παραγωγή της χλωρο¬φύλλης πρέπει να είναι συνεχής, δεδομένου ότι χάνει την αποτελεσματικότητά της γρήγορα. Ένα φυτό με έλλειψη σιδήρου, ή μαγνησίου ιδιαίτερα, γίνεται κίτρινο (chloritic) και χάνει μεγάλο μέρος της ικανότητας του να φωτοσυνθέτει, εξ ου και η ανάγκη για τακτική λίπανση.
Οι υδατάνθρακες (απλά σάκχαρα) που προκύπτουν χρησιμοποιούνται ως πηγή ενέργειας για την κυτταρική διαίρεση και επομένως την ανάπτυξη ενός φυτού. Η διαδικασία απελευθέρωσης ενέργειας από τους υδατάνθρακες ονομάζεται αναπνοή.
Υδατάνθρακες + οξυγόνο + νερό = ενέργεια + διοξείδιο του άνθρακα + νερό
Και εδώ υπάρχει κάτι που χρειάζεται προσοχή. Χωρίς επαρκή παροχή οξυγόνου η διάσπαση των υδατανθράκων είναι ελλιπής και η παραπάνω εξίσωση διαβάζεται λίγο διαφορετικά.
Υδατάνθρακες + λιγότερο οξυγόνο + νερό =ενέργεια + διοξείδιο του άνθρακα + νερό + αιθανόλη (οινόπνευμα)
Εδώ δίνεται η απάντηση γιατί το σωστό μείγμα υποστρώματος είναι τόσο σημαντικό για την καλλιέργεια bonsai. Η ανεπαρκής κυκλοφορία του αέρα στο εσωτερικό του υποστρώματος - εδάφους σημαίνει έλλειψη οξυγόνου, οπότε και η αναπνοή του φυτού (για την κυτταρική διαίρεση και για την ανάπτυξη των ριζών) είναι ελλιπής, με αποτέλεσμα να παράγεται και ένα ακόμη υποπροϊόν η αιθανόλη, που είναι δηλητηριώδες για το δέντρο και προκαλεί σήψη των ριζών.
Ο κύκλος της ζωής μέσα σε ένα δέντρο bonsai
Η ροή του νερού, ανόργανων μεταλλικών ουσιών και υδατανθράκων σε ένα δέντρο ακολουθεί δυο αντίθετους δρόμους. Νερό και διάφορες ανόργανες ουσίες ανεβαίνουν από τις ρίζες στο επάνω τμήμα του δέντρου μέσω του ξυλήματος (xylem), ενώ υδατάνθρακες από τα φύλλα κατεβαίνουν μέσω του φλοιώματος (phloem), σε όλα τα μέρη του δέντρου και τελικά στις ρίζες. Τα φυτά δεν παίρνουν τροφή από τις ρίζες, αλλά πρώτες ύλες που μετατρέπονται σε τροφή μέσα στα φύλλα.
Η διαδικασία αρχίζει με το νερό που περιέχει διαλυμένα μέταλλα και χημικές ενώσεις και το οποίο εισχωρεί μέσα στα φυτικά κύτταρα των ριζών μέσω των κυτταρικών μεμβρανών των ριζών που είναι πορώδεις. Το διάλυμα αυτό περνά από κύτταρο σε κύτταρο μέχρι να φτάσει τα φύλλα. Χρησιμοποιώντας το φως του ήλιου ως πηγή ενέργειας η χλωροφύλλη μέσα στο φύλλο χρησιμοποιεί άνθρακα (από το διοξείδιο του άνθρακα στον αέρα), που απορροφάται μέσω του φύλλου, και νερό (από τις ρίζες) για να δημιουργήσει το άμυλο ή τους υδατάνθρακες, που είναι τα υλικά που χρειάζεται το φυτό για να αναπτυχθεί.
Τα διαλυμένα μεταλλικά στοιχεία εντός του νερού που ανεβαίνουν στο δέντρο χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία και τη συντήρηση της χλωροφύλλης, όχι άμεσα για την ανάπτυξη. Το υποπροϊόντα της φωτοσύνθεσης είναι το νερό και το οξυγόνο που διαχέονται προς το περιβάλλον μέσω των φύλλων.
Μόλις το φυτό δημιουργήσει υδατάνθρακες στα φύλλα, αυτοί μεταφέρονται μέσω του νερού σε όλα τα μέρη του δέντρου, συμπεριλαμβανομένων και των ριζών. Οι υδατάνθρα-κες χρησιμοποιούνται για να τροφοδοτήσουν την κυτταρική διαίρεση για την ανάπτυξη με μια διαδικασία γνωστή ως Αναπνοή. Ορμόνες μέσα στο φυτό καθορίζουν ακριβώς το είδος των κυττάρων που θα σχηματιστούν. Το δέντρο έχει επίσης την δυνατότητα να αποθηκεύει το όποιο περίσσευμα υδατανθράκων.
Ο ρόλος της φυτικής αναπνοής
Η αναπνοή είναι η διαδικασία με την οποία ένα φυτό καίει υδατάνθρακες για να τροφοδοτήσει την κυτταρική διαίρεση μέσω της οποίας αναπτύσσεται. Στην περιοχή των ριζών η ολοκληρωμένη διαδικασία της φυτικής αναπνοής χρησιμοποιεί οξυγόνο και νερό για να απελευθερώσει ενέργεια από την διάσπαση του αμύλου που παράγεται από την φωτοσύνθεση και παράγει ως υποπροϊόντα νερό και διοξείδιο του άνθρακα.
Εάν δεν υπάρχει επαρκές οξυγόνο στο υπόστρωμα, τότε λαμβάνει χώρα η αναερόβια αναπνοή, που παράγει ως υποπροϊόντα νερό, διοξείδιο του άνθρακα και αιθανόλη (αλκοόλη). Αυτό οδηγεί σε κακή ανάπτυξη των ριζών στην καλύτερη περίπτωση και σάπισμα των ριζών στην χειρότερη.
Το σάπισμα των ριζών στην πραγματικότητα είναι δηλητηρίαση από την αιθανόλη και προκαλείται από την έλλειψη οξυγόνου. Αν συμβεί αυτό, ολόκληρη η αλυσίδα των γεγονότων θα σπάσει και η ανάπτυξη τελικά θα σταματήσει.
Συμπερασματικά
Προκειμένου να διατηρηθεί η καλή υγεία και η ανάπτυξη των φυτών είναι σημαντικό να εξασφαλιστεί μια καλή καλλιεργητική πρακτική. Αυτό περιλαμβάνει τη χρήση του σωστού και κατάλληλου υποστρώματος για κάθε συγκεκριμένο δέντρο bonsai.
Οι δυνατές και υγιείς ρίζες εξασφαλίζουν μια καλά τροφοδοτούμενη φωτοσυνθετική διαδικασία. Η φωτοσυνθετική διαδικασία παράγει ενέργεια για την ανάπτυξη των ριζών, οι οποίες παράγουν ενέργεια για την περαιτέρω ανάπτυξη των φύλλων, που παράγουν περισσότερη ενέργεια για την ακόμα μεγαλύτερη ανάπτυξη των ριζών και ούτω καθεξής. Αν αυτό το μοτίβο κυριαρχήσει, τα δέντρα bonsai θα γίνουν απίστευτα ισχυρά, θα αναπτύσσονται με πιο γρήγορους ρυθμούς και κυρίως απαλλαγμένα από ασθένειες και παράσιτα.
Bonsai και bonsai pots
Το μεγάλωμα δέντρων σε γλάστρες - δοχεία είναι πολύ πιο δύσκολο απ’ ό,τι η καλλιέργεια σε ανοικτό έδαφος. Επιπρόσθετα, η καλλιέργεια σε ρηχά δοχεία, όπως τα bonsai pots ή τα bonsai training pots, είναι ακόμη δυσκολότερη. Η προσπάθεια όμως καλλιέργειας αρκετά μεγάλων σε ηλικία δέντρων σε πολύ μικρές ποσότητες υποστρώματος είναι κάτι που πραγματικά φτάνει την καλλιεργητική πρακτική στα όριά της.
Ένα δοχείο bonsai είναι ένα πολύ δύσκολο περιβάλλον για να αναπτυχθεί ένα δέντρο, ένα από τα πιο δύσκολα πράγματα που μπορεί να επιτύχει κανείς στην δενδροκομία. Είναι μια πολύ εξειδικευμένη ασχολία που μπορεί να τελειοποιηθεί μόνο μετά από αρκετά χρόνια και μέσω σχολαστικής παρατήρησης και πειραματισμών.
Τυπικά ένα δοχείο bonsai περιέχει σχετικά μικρό όγκο υποστρώματος. Αυτός όμως ο μικρός όγκος υποστρώματος έχει ένα δυσανάλογα μεγάλο εμβαδόν επιφάνειας που το καθιστά πολύ ευαίσθητο στην εξάτμιση της υγρασίας. Η μικρή ποσότητα όγκου του υποστρώματος υποβάλλεται επίσης σε μεγάλες θερμοκρασιακές μεταβολές σε σύντομα χρονικά διαστήματα. Σε μια ζεστή ηλιόλουστη μέρα το έδαφος μπορεί να βιώσει θερμοκρασίες 40° κελσίου. Το χειμώνα, αν το έδαφος παγώσει, η σημαντική πίεση που προκαλείται από τη διόγκωση του νερού σε πάγο σε έναν μικρό κλειστό χώρο μπορεί να βλάψει σοβαρά τις ρίζες. Σε υγρές καιρικές συνθήκες είναι πολύ εύκολο ένα δοχείο bonsai να κορεστεί επικίνδυνα με νερό.
Το νερό
Το νερό που βρίσκεται στο έδαφος, αλλά και σε κάθε είδος υποστρώματος bonsai, έχει τις παρακάτω μορφές και ιδιότητες.
Υδροστατικό νερό
• Η δύναμη της βαρύτητας υπερισχύει των δυνάμεων επιφανειακής τάσης (δυνάμεις συγκράτησης του νερού στην επιφάνεια των στερεών συστατικών του εδάφους) και το νερό απομακρύνεται εύκολα προς το υπέδαφος.
• Βρίσκεται στους μακροπόρους του εδάφους.
• Είναι μικρή η σημασία του για τα φυτά αφού απομακρύνεται γρήγορα από τη ζώνη της ριζόσφαιρας.
Τριχοειδές νερό
• Οι δυνάμεις επιφανειακής τάσης εξισορροπούν τη δύναμη της βαρύτητας και το νερό συγκρατείται στο έδαφος.
• Βρίσκεται στους τριχοειδείς πόρους του εδάφους και σαν ένα λεπτό στρώμα γύρω από τους εδαφικούς κόκκους.
• Είναι πολύ μεγάλη η σημασία του για τα φυτά, αφού αποτελεί την κυριότερη πηγή νερού.
Υγροσκοπικό νερό
• Οι δυνάμεις επιφανειακής τάσης είναι πολύ ισχυρές (>15 ατμόσφαιρες) και το νερό δεν απομακρύνεται εύκολα από το έδαφος.
• Βρίσκεται στους λεπτούς πόρους του εδάφους και περιβάλλει σαν μεμβράνη τα εδαφικά μόρια.
• Δεν έχει καμία σημασία για τα φυτά, αφού δεν προσλαμβάνεται από τις ρίζες τους.
Τα φυτά χρειάζονται νερό για διάφορους σκοπούς, συμπεριλαμβανομένης της μεταφοράς και της χρησιμοποίησης των θρεπτικών ουσιών. Το μεγαλύτερο μέρος του νερού σε ένα φυτό θα απορροφηθεί μέσω των ριζών. Ωστόσο, πάρα πολύ από ένα καλό πράγμα μερικές φορές είναι κακό. Με λίγες εξαιρέσεις, για τα περισσότερα φυτά δεν είναι καλό να έχουν τις ρίζες τους βυθισμένες στο νερό για μεγάλο διάστημα, γιατί η έλλειψη οξυγόνου θα σκοτώσει τις ρίζες. Με απλά λόγια, τα περισσότερα φυτά απορροφούν την υγρασία από το έδαφος και όχι το νερό σε υγρή μορφή. Ως εκ τούτου, ένα χώμα που περιέχει μεν υγρασία, αλλά δεν είναι συνεχώς υγρό και μέσα στο νερό, είναι απαραίτητο για τη βέλτιστη υγεία και ανάπτυξη του φυτού. Μετά το πότισμα χρειάζεται το επιπλέον νερό να αποστραγ¬γίζεται από το δοχείο.
Υπόστρωμα bonsai και αποστράγγιση νερού
Η κατανόηση του ζητήματος της αποστράγγισης είναι ύψιστης σημασίας για την αναζήτηση ενός τέλειου υποστρώματος για τα bonsai. Η αποστράγγιση είναι απλά η διαδι¬κασία με την οποία η περίσσεια ύδατος διαφεύγει από το χρησιμοποιούμενο υπόστρωμα, αλλά υπάρχουν μια σειρά από παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα με την οποία αυτό συμβαίνει.
Μετά το πότισμα είναι σημαντικό το πλεονάζον νερό να απομακρύνεται από το υπόστρωμα όσο το δυνατόν γρηγορότερα για την υγεία του φυτού, ώστε να επανέλθει οξυγόνο στην περιοχή των ριζών. Για να επιτευχθεί αυτό, εξαρτόμαστε σχεδόν αποκλει-στικά από την βαρύτητα. Αν ανατρέξουμε πίσω στη φυσική που μάθαμε στο σχολείο, θα θυμηθούμε ότι το νερό έχει μια επιφανειακή τάση που το αναγκάζει να προσκολλάται σε μια επιφάνεια. Αν ρίξουμε νερό σε μια κάθετη λεία επιφάνεια το μεγαλύτερο μέρος του θα κυλίσει προς τα κάτω, αλλά ένα μέρος του θα προσκολληθεί πάνω της γιατί η επιφανειακή τάση είναι ισχυρότερη από τη βαρύτητα που θα το παρασύρει προς τα κάτω.
Τα υποστρώματα αποτελούνται από πολλά σωματίδια που δημιουργούν κενά μεταξύ τους. Όσο μικρότερα και πιο κοντά μεταξύ τους είναι τα συστατικά αυτά, τόσο λιγότερη αποστράγγιση μπορεί να επιτευχθεί, αφού υπάρχει μεγαλύτερη επιφάνεια για να παρακρατηθεί το νερό, ξεπερνώντας έτσι τη δύναμη της βαρύτητας που προσπαθεί να το τραβήξει προς τα κάτω. Αντίθετα, αν τα υλικά του υποστρώματος είναι μεγαλύτερα σε μέγεθος, άρα με περισσότερο κενό χώρο μεταξύ τους, τότε το νερό μπορεί να περάσει πιο γρήγορα ανάμεσα τους και να φύγει από το υπόστρωμα.
Η επιτυχία της ισορροπίας με σωστό τρόπο στην αποστράγγιση είναι ένας από τους βασικούς παράγοντες για την επιλογή των σωστών συστατικών του καλλιεργητικού μέσου ενός bonsai.
Δυστυχώς δεν είναι δυνατό να παρασχεθεί μια απλή απάντηση στο πόση δυνατότητα αποστράγγισης είναι αρκετή, επειδή υπάρχουν τόσες πολλές μεταβλητές συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος ότι διαφορετικοί τύποι δέντρων έχουν και διαφορετικές ανάγκες σε νερό. Όταν κατανοήσουμε τις βασικές αρχές που εμπλέκονται σε αυτό το ζήτημα θα είμαστε σε θέση να κάνουμε μια επιστημονικά υποστηριζόμενη εικασία, η οποία θα παρέχει ένα καλό σημείο εκκίνησης. Κατά τη διάρκεια των ετών που θα ακολουθήσουν μετά από προσεκτική παρατήρηση των αντιδράσεων του δέντρου θα μπορέσουμε να προσαρμόσουμε τις επιλογές μας, ώστε να παρέχουμε την καλύτερη δυνατή λύση.
Πορώδες εδάφους – εδαφικές σταθερές νερού και άλλοι παράγοντες αποστράγγισης
Πορώδες εδάφους
Ως πορώδες της δομής του εδάφους ορίζεται το ποσοστό του όγκου του, το οποίο καταλαμβάνεται από μη στερεά υλικά. Σημαντικό ρόλο παίζει και η κατανομή μεγέθους των πόρων. Για να αερίζεται σωστά ένα υπόστρωμα καλλιέργειας, απαραίτητη προϋπόθεση είναι ο συνολικά μεγάλος όγκος πόρων, αλλά ταυτόχρονα και η ύπαρξη πόρων μεγάλης διαμέτρου (πάνω από 2-4 χιλ. για την περίπτωση των bonsai).
Οι ρίζες των φυτών ζουν και αναπτύσσονται στα κενά διαστήματα μεταξύ των στερεών σωματιδίων του υποστρώματος. Ο όρος που χρησιμοποιείται για την ποσότητα του αέρα που υφίσταται ανάμεσα στους πόρους ενός καλλιεργητικού υποστρώματος είναι Αεροϊκανότητα (Air Filled Porosity – AFP). Συστατικά του εδάφους – υποστρώματος επίσης μπορούν να κατακρατούν μια ποσότητα αέρα αν είναι πορώδη. Εδώ θα μας απασχολήσουν προς το παρόν οι κενοί χώροι μεταξύ των σωματιδίων του εδάφους.
Σε γενικές γραμμές πολύ μικρά τέτοια κενά (micropores) περιέχουν νερό το οποίο, λόγω του μικρού μεγέθους τους, δεν μπορεί να προσεγγιστεί ακόμη και τις πιο λεπτές τριχοειδείς ρίζες. Τα κενά – πόροι μεσαίου μεγέθους (mesopores) περιέχουν νερό διαθέσιμο για τα φυτά και επιπλέον ο αέρας κινείται μέσα τους καθώς αποστραγγίζεται το νερό. Κενά και πόροι μεγαλύτεροι από 0,1 χιλιοστό σε διάμετρο, που ονομάζονται (macropores) θα στραγγίξουν το νερό και θα επιτρέψουν την ελεύθερη κυκλοφορία αέρα, και κατά συνέπεια οξυγόνου, σε σύντομο χρονικό διάστημα μετά το πότισμα. Σε ιδανικές συνθήκες, λοιπόν, θα πρέπει να υπάρχει επαρκής ποσότητα μεσαίου μεγέθους διάκενων στο υπόστρωμα, για να εξασφαλιστεί καλή κατακράτηση νερού, αλλά επίσης επαρκής ποσότητα μεγάλου μεγέθους κενών πόρων, για να επιτρέπουν την ελεύθερη αποστράγγιση, την ανταλλαγή αερίων και τον αποικισμό των ριζών.
Το κλειδί για την επιλογή ενός σωστού υποστρώματος καλλιέργειας βρίσκεται στην διατήρηση ενός υψηλού ποσοστού αεροϊκανότητας χωρίς να περιορίζεται η παρουσία υγρασίας.
Εδαφικές σταθερές νερού
Κατακράτηση νερού
Αυτό το ζήτημα είναι αρκετά περίπλοκο. Χρειάζονται περίπου 500 κιλά νερό για να παραχθεί 1 κιλό φυτικής ανάπτυξης. Προφανώς λοιπόν τα φυτά χρειάζονται μια συνεχή και σταθερή παροχή νερού και υγρασίας, η οποία απορροφάται από τις ρίζες και μέρος της αποδίδεται ξανά στο περιβάλλον μέσω της λειτουργίας της διαπνοής από τα φύλλα.
Διαθέσιμο νερό
Αυτός ο όρος αναφέρεται στην ποσότητα του νερού που το φυτό μπορεί πραγματικά να χρησιμοποιήσει. Οι ρίζες είναι ικανές να αφαιρέσουν νερό από το υπόστρωμα σε πιέσεις μέχρι 15 ατμόσφαιρες.
Σημείο μόνιμου μαρασμού
Έναν όρο που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε το σημείο εκείνο κατά το οποίο το υπόστρωμα έχει ανεπαρκή ποσότητα υγρασίας σε σχέση με αυτή που θα μπορούσε το φυτό να απορροφήσει. Τα σωματίδια – συστατικά του υποστρώματος κρατούν τόσο δυνατά το νερό, που δεν είναι δυνατόν να απορροφηθεί, αφού πρέπει να ασκήσουν πίεση μεγαλύτερη από 15 ατμόσφαιρες. Είναι το ποσοστό του νερού που υπάρχει στο έδαφος όταν τα φυτά μαραίνονται οριστικά.
Υδατοχωρητικότητα
Είναι η μέγιστη ποσότητα νερού που μπορεί να χωρέσει ένα έδαφος. Όταν αποκλείεται η στράγγιση, όλοι οι πόροι του εδάφους γεμίζουν με νερό και το έδαφος θεωρείται κορε-σμένο με νερό.
Υδατοϊκανότητα
Είναι η ποσότητα του νερού που από την κατάσταση κορεσμού παραμένει στο έδαφος μετά από αποστράγγιση. Είναι το νερό που μπορεί να συγκρατήσει το έδαφος και να το διαθέσει για τα φυτά.
Τριχοειδής ανύψωση
Η τριχοειδής ανυψωτική δράση του νερού, ή τριχοειδές φαινόμενο, είναι ένα φαινόμενο όπου το υγρό ανεβαίνει αυθόρμητα σε ένα στενό χώρο, όπως είναι ένας λεπτός σωλήνας ή διάφορα πορώδη υλικά. Όσο λεπτότερα είναι αυτά τα τριχοειδή αγγεία- πόροι (σωλήνες) μέσα σε ένα υλικό, τόσο υψηλότερα το νερό θα ανεβεί σε αυτά λόγω της επίδρασης του φαινομένου. Σε συγκεκριμένες συνθήκες η τριχοειδής δράση υπερνικά τη βαρύτητα και το νερό αντί να πηγαίνει προς τα κάτω, ανεβαίνει. Ως αποτέλεσμα, η αποστράγγιση του εδάφους μας θα σταματήσει εντελώς.
Τριχοειδής δράση ανύψωσης νερού
Εδώ θα αναφερθούμε πιο διεξοδικά στο φαινόμενο της τριχοειδούς δράσης (capillary action) των υγρών, λόγω της μεγάλης σημασίας που έχει στην περίπτωση των bonsai. Είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που συνήθως παραβλέπεται. Αποτελεί ωστόσο μια τόσο ισχυρή και σημαντική παράμετρο, ο μη σωστός χειρισμός της οποίας ευθύνεται ίσως για τον μαρασμό μεγάλου αριθμού bonsai.
Αυτό είναι ένα φαινόμενο κατά το οποίο το νερό ανεβαίνει προς τα πάνω, πιο ψηλά από τον υδροφόρο ορίζοντα οποιουδήποτε υποστρώματος που περιέχει νερό, μέσω ενός συνεχόμενου δικτύου κενών πόρων.
Η πειραματική απεικόνιση του φαινομένου της τριχοειδούς δράσης αποδεικνύει ότι όσο πιο λεπτός είναι ο σωλήνας, τόσο πιο ψηλά ανεβαίνει το νερό. Στην περίπτωση των Bonsai με μικρότερους διάκενους χώρους έναντι μεγαλύτερων
Η κίνηση αυτή τελικά επιβραδύνεται έως κάποιο βαθμό από τη δύναμη της βαρύτητας και μειώνεται το ύψος ανόδου του νερού. Στο έδαφος η επίδραση αυτή σπάνια έχει συνέπειες, επειδή ο υδροφόρος ορίζοντας είναι αρκετά βαθιά.
Στην καλλιέργεια bonsai όπου χρησιμοποιούμε σχετικά ρηχά δοχεία μπορούμε για πρακτικούς λόγους να πούμε ότι η εσωτερική βάση του pot αντιπροσωπεύει τον υδροφόρο ορίζοντα. Και ενώ οι τρύπες αποστράγγισης του pot επιτρέπουν σε κάποια ποσότητα νερού να διαφύγει, η συνδυασμένη δράση της επιφανειακής πίεσης στο δοχείο και η τριχοειδής δράση ανύψωσης του νερού θα κρατήσουν αρκετή ποσότητα νερού εντός του δοχείου με πολύ μεγάλη δύναμη.
Έτσι αφού το δίκτυο των κενών χώρων του υποστρώματος είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό γεμάτο με νερό σε υγρή μορφή (κορεσμένο), δεν μπορεί να γίνει καμιά ανταλλαγή αερίων και αυτό οδηγεί σε μια κατάσταση όπου οι ρίζες δεν μπορούν να αναπνεύσουν επαρκώς. Τότε παρουσιάζεται το φαινόμενο της αναερόβιας αναπνοής των ριζών μέσω του οποίου παράγεται αλκοόλη, η οποία έχει δηλητηριώδη αποτελέσματα για τις ρίζες. Αυτό ακριβώς είναι που ονομάζουμε σάπισμα των ριζών.
Η κατάσταση που περιγράφεται παραπάνω είναι λιγότερο αισθητή σε πιο βαθιά bonsai pot ή σε μεγαλύτερου μεγέθους γλάστρες εκπαίδευσης. Επίσης, δεν έχει μεγάλες συνέπειες το καλοκαίρι, εξ αιτίας της αυξημένης απορρόφησης νερού-υγρασίας από το φυτό και της πιο γρήγορης εξάτμισής του από την επιφάνεια του δοχείου. Τον χειμώνα όμως, αν κάτι τέτοιο συμβεί, μπορεί να σηματοδοτήσει το οριστικό τέλος των δέντρων bonsai, ειδικά όσων είναι αδύναμα ή τοποθετημένα σε ρηχά pot, αλλά και όσων ειδών είναι προσαρμο¬σμένα σε πιο ξηρές συνθήκες καλλιέργειας, όπως για παράδειγμα οι ελιές.
Η τριχοειδής ανυψωτική δράση του νερού εξαρτάται από το μέγεθος των κενών πόρων που υπάρχουν σε ένα υπόστρωμα. Σε ένα χονδρόκοκκο υπόστρωμα με μεγάλους πόρους (όπως το acadama) η ανύψωση δεν θα υπερβεί τα 20 χιλιοστά, αλλά σε πιο λεπτόκοκκα υποστρώματα που τα διάκενα είναι μικρότερα, όπως σε διάφορα φυτοχώματα του εμπορίου, η ανύψωση αυτή μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερη και να καλύψει σχεδόν όλο το δοχείο. Επομένως, αν η επιφανειακή εξάτμιση δεν είναι αρκετή, όπως συνήθως συμβαίνει τον χειμώνα, το δέντρο στην ουσία θα κάθεται πάνω σε ένα στρώμα λάσπης.
Ας πάρουμε μια υπόθεση για τη χώρα μας, που οι χειμώνες εκτός εξαιρέσεων δεν είναι βαρείς. Έχουμε θερμοκρασίες μεταξύ -4 έως και 6-10 βαθμούς Κελσίου περίπου, το χιόνι είναι σχετικά σπάνιο, όπως και ο σκληρός παγετός που διαρκεί το πολύ κάποιες ημέρες.
Ας δούμε 1-2 σενάρια δέντρων σε δοχείο που είναι σε εξωτερικό χώρο, όπως η πλειοψηφία των bonsai μας.
Αρχικά ας αναλογιστούμε ένα δέντρο που μεγαλώνει μέσα σε ένα προσεκτικά διαλεγμένο υπόστρωμα. Καθώς το νερό του ποτίσματος ή της βροχής πέφτει στο δοχείο διαποτίζει γρήγορα το υπόστρωμα από κάτω, αφήνοντας κάποια κενά πίσω του, τα οποία γεμίζουν αμέσως με αέρα. Ένα υπόστρωμα με προσεγμένη κοκκομετρία επιτρέπει στο νερό να τρέξει στο κάτω μέρος του δοχείου, όπου συγκεντρώνεται λίγο πριν διαφύγει από τις τρύπες αποστράγγισης.
Στην περίπτωση αυτή, η τριχοειδής δράση είναι ασθενής επειδή το μείγμα έχει καλά χαρακτηριστικά αποστράγγισης και οι τριχοειδείς σωλήνες στο έδαφος, με άλλα λόγια τα διάκενα μεταξύ των συστατικών του μείγματος, είναι σχετικά μεγάλα. Έτσι μια μικρή ποσότητα νερού υπάρχει στο κάτω μέρος του δοχείου, αλλά όχι αρκετή για να δημιουρ-γήσει προβλήματα στις ρίζες. Επειδή η περιεκτικότητα του αέρα στο υπόστρωμα είναι καλή, η παγωνιά έχει μικρή βλαπτική επίδραση, καθώς η επέκταση του πάγου απορ-ροφάται εύκολα από τα κενά του υποστρώματος, αλλά διατηρείται έως ένα βαθμό και η κυκλοφορία του αέρα.
Τώρα ας πάμε σε μια δεύτερη περίπτωση που ένα δέντρο μεγαλώνει επίσης σε ένα σχετικά ρηχό δοχείο με ένα μείγμα υποστρώματος που αποτελείται από κάποιου είδους φυτόχωμα του εμπορίου (που στην καλύτερη περίπτωση περιέχει αφράτο χώμα, τύρφη και ψιλόκοκκη άμμο) και κάποιου είδους πιο θρυμματισμένη πέτρα.
Το ένα υλικό, το φυτόχωμα, περιέχει μεγάλη αναλογία άμμου και αργίλου, δηλαδή στην ουσία λάσπη. Το δεύτερο υλικό, κάποιο είδος θρυμματισμένης πέτρας, είναι συνήθως μεγάλο σε διαστάσεις, σκληρό, κρύο και καθόλου απορροφητικό. Στη διάρκεια του καλοκαιριού με τα συνεχή ποτίσματα τα μικρά σωματίδια χώματος και άμμου ξεπλένονται και καταλαμβάνουν τον κενό χώρο ανάμεσα στα μεγαλύτερα σωματίδια της θρυμματι¬σμένης πέτρας ή όποιου άλλου ανάλογου υλικού. Ο πηλός (άργιλος) που περιέχεται στο φυτόχωμα αποσυντίθεται και, επειδή έτσι γίνεται λεπτή σκόνη, κατακάθεται στην βάση του δοχείου.
Επομένως ένα στρώμα από πολύ λεπτά σωματίδια (λάσπη) σχηματίζεται εκεί. Το υπόστρωμα πιο πάνω έχει κάποιες ιδιότητες αποστράγγισης και τραβά ακόμη αέρα καθώς τρέχει το νερό προς τα κάτω. Το καλοκαίρι λοιπόν που οι ρίζες απορροφούν αρκετή υγρασία από το υπόστρωμα το σύστημα δουλεύει έως κάποιο βαθμό. Ωστόσο τον χειμώνα, λόγω της πολύ λεπτής σύνθεσης των κατώτερων στρωμάτων στο δοχείο, η τριχοειδής δράση που αναφέραμε προηγούμενα δημιουργεί ένα βαθύ στρώμα υγρής κατάστασης που καταλαμβάνει σχεδόν τα τρία τέταρτα του δοχείου. Στην πραγματικότητα το δέντρο στέκεται πάνω σε μια λακκούβα γεμάτη παχιά λάσπη. Μια σταθερή παγωνιά ημερών θα καταστρέψει τις ρίζες αρκετών ειδών, εκτός ίσως των πιο ανθεκτικών. Αποτέλεσμα, πολύ αργή ανάπτυξη την άνοιξη και μηδενική βελτίωση του δέντρου ως bonsai.
Φυσικές και μηχανικές απαιτήσεις του υποστρώματος bonsai
Τα bonsai, ακόμη ίσως και αρκετά prebonsai, είναι περιορισμένα σε πολύ μικρά pots με μικρές ποσότητες υποστρώματος. Στην πράξη αυτό δεν αποτελεί πρόβλημα για την υγεία τους όσο τους παρέχουμε όλα όσα χρειάζονται μέσα στον περιορισμένο αυτόν χώρο. Εφαρμόζοντας σωστές καλλιεργητικές πρακτικές ένα bonsai μπορεί να είναι εξίσου υγιές και δυνατό όσο τα δέντρα στην φύση. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι ένα πολύ μικρό αλλά ισχυρό μικρό ριζικό σύστημα που λειτουργεί με την βέλτιστη απόδοση. Περιθώρια λάθους συνήθως δεν υπάρχουν και, αν συμβούν, στην καλύτερη περίπτωση καθυστερούν σημαντικά την ανάπτυξη του δέντρου.
Όπως είδαμε το υπόστρωμα πρέπει να περιέχει νερό και αέρα, καθώς και θρεπτικά συστατικά, προκειμένου τα δέντρα bonsai να μπορούν να αναπτυχθούν. Επειδή τα δέντρα παραμένουν στα δοχεία τους με το ίδιο υπόστρωμα, συχνά για χρόνια, αυτό το υπόστρωμα πρέπει να διατηρεί μηχανική ακεραιότητα για να προσφέρει τις απαραίτητες καλλιερ¬γητικές συνθήκες. Το να επιλέξουμε ένα καλό και αφράτο κατά κύριο λόγο οργανικό χώμα ως υπόστρωμα για τα δέντρα μας μπορεί να φαίνεται μια εύκολη και φτηνή λύση, αλλά, αν μετά από κάποιες παγωνιές ή εκτεταμένη ξήρανση το καλοκαίρι μετατρέπεται σε σκόνη, τότε οι όποιες καλές του ιδιότητες χάνονται και τα μικρά δέντρα θα υποφέρουν.
Το ζήτημα επικεντρώνεται γύρω από την μηχανική αντοχή των συστατικών του μείγμα-τος. Η συνεχής διαστολή και συστολή λόγω των διακυμάνσεων της θερμοκρασίας και της υγρασίας μπορεί να επηρεάσει τις μηχανικές τους ιδιότητες και να τα διασπάσει. Καθώς το νερό παγώνει, ο όγκος του αυξάνεται κατά 9% περίπου. Προϊόντα, όπως κάποιες ποιότη¬τες διογκωμένης αργίλου για παράδειγμα, κατακρατούν έως και 108% ποσοστό νερού σε σχέση με τον δικό τους όγκο. Έτσι, ένα κορεσμένο σε νερό σωματίδιο του υποστρώματος θα επεκταθεί σε σημαντικό βαθμό αν παγώσει. Αν δεν διαθέτει επαρκή μηχανική ακεραιότητα ή την ελαστικότητα να απορροφά αυτή την επέκταση θα υποστεί ρήξη. Αυτό μπορεί να συμβεί ξανά και ξανά μέχρι το μείγμα που ίσως είχε προσεκτικά κοσκινιστεί ή ξεπλυθεί στην αρχή πριν μπει στο δοχείο, να γίνει σκόνη και να χαθούν όλα αυτά τα σημαντικά κενά – πόροι που πρέπει να υπάρχουν σε ένα υπόστρωμα.
Αυτό το αποτέλεσμα δεν είναι ευτυχώς τόσο σοβαρό όσο θα μπορούσε να είναι, λόγω μιας διαδικασίας που ονομάζεται Κρυοαναρρόφηση - Cryosuction. Αυτή είναι μια διαδικασία που λαμβάνει χώρα σε παγωμένα υποστρώματα δια της οποίας το νερό μετακι¬νεί¬ται διαμέσου των εδαφικών πόρων στη ζώνη που έχει παγώσει μέσω της τριχοειδούς δράσης. Το νερό τείνει να κινηθεί έξω από το σωματίδιο-συστατικό του υποστρώματος από το οποίο έχει προηγουμένως κατακρατηθεί προς τους κενούς χώρους τριγύρω, όπου στη συνέχεια παγώνει.
Προϊόντα, όπως θρυμματισμένα πετρώματα και άλλα αδρανή υλικά, επηρεάζονται ελάχιστα από την επίδραση των παγετών. Επίσης, οργανικά υλικά, όπως ο φλοιός πεύκων, επηρεάζονται σπάνια. Ωστόσο, πιο εύθραυστα προϊόντα, όπως το akadama και διάφοροι άλλοι τύποι διογκωμένης αργίλου, μπορεί να καταστραφούν πολύ γρήγορα από έναν σκληρό παγετό, ειδικά αν πριν από αυτό έχει προηγηθεί εκτεταμένη βροχόπτωση ή πότισμα.
Η αντίθετη πλευρά του θέματος αφορά την επέκταση λόγω θερμότητας και νερού. Είναι κοινό φαινόμενο το καλοκαίρι οι θερμοκρασίες μέσα σε ένα δοχείο να φτάνουν τους 30-40 βαθμούς Κελσίου όταν είναι εκτεθειμένο στον ήλιο. Η ζέστη αυξάνει τον όγκο των περισσότερων υλικών και τα υλικά ενός υποστρώματος bonsai δεν αποτελούν εξαίρεση. Η συχνότητα των ποτισμάτων αυξάνεται το καλοκαίρι και αυτό όχι μόνο ψύχει το υπόστρω¬μα γρήγορα, αλλά προκαλεί περαιτέρω αύξηση του όγκου του υποστρώματος καθώς το νερό εμποτίζει κάποια από αυτά.
Επιπλέον ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι η συνεχής διέλευση του νερού μέσα από το μείγμα μπορεί να διαλύσει κυριολεκτικά τους κόκκους του. Ενώ τα περισσότερα από τα διαλυμένα στερεά θα φύγουν με το νερό έξω από το pot, ένα ποσοστό από απίστευτα λεπτή λάσπη θα παραμείνει μέσα. Αυτός είναι ο λόγος που, χρησιμοποιώντας υλικά όπως φυσικό πηλό ή μαλακή πέτρα, μπορεί να παρουσιαστούν προβλήματα. Επίσης πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι μια μεγάλη διαφοροποίηση μεταξύ του pH του νερού και του pH του εδάφους μπορεί να οδηγήσει σε χημική διάβρωση των σωματιδίων του υποστρώ¬ματος.
Για να ανακεφαλαιώσουμε, τα διάφορα υποστρώματα υπόκεινται σε ορισμένες πολύ ισχυρές μηχανικές, θερμικές και χημικές δυνάμεις που μπορούν εύκολα να καταστρέψουν την συνοχή του και να το διαβρώσουν.
Έτσι, υπό το φως όλων των ανωτέρω καθίσταται σαφές ότι το καλλιεργητικό υπόστρωμα έχει έναν πολύ διαφορετικό ρόλο να διαδραματίσει το καλοκαίρι, από ό,τι το χειμώνα. Το υπόστρωμα που επιλέγουμε επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, όπως:
• Το σχήμα / βάθος του δοχείου
• Οι ατομικές ανάγκες του κάθε είδους δέντρου
• Το επίπεδο ωριμότητας του δέντρου bonsai
• Το είδος της ανάπτυξης που απαιτείται (ώριμο bonsai ή αρχικό υλικό)
• Η κατάσταση του περιβάλλοντος, συμπεριλαμβανομένης της έκθεσης στον ήλιο και τον άνεμο
• Πόσο συχνά μπορείτε να ποτίζετε
• Το λίπασμα που χρησιμοποιείτε
• Οι χειμερινές συνθήκες
• Οι απαιτήσεις σε pΗ του φυτού
• Το pH του νερού που έχετε
• Ακραίες θερμοκρασίες, τόσο το καλοκαίρι όσο και το χειμώνα.
Πηγές
sciencedirect.com
kaizenbonsai.com
wikipedia.org
dengarden.com
evergreengardenworks.com